Каму быў патрэбен рэфэрэндум
Рэфэрэндум 1995 году ініцыяваў Аляксандар Лукашэнка — першы прэзыдэнт незалежнай Беларусі, абраны годам раней. Упершыню ён згадаў пра свой намер у лютым 1995 году.
Як апавядаў дэпутат апазыцыі БНФ у тагачасным парлямэнце (Вярхоўным Савеце), летапісец 1990-х Сяргей Навумчык, яшчэ ў пачатку верасьня 1991 году дэпутат Лукашэнка скрытыкаваў абвяшчэньне незалежнасьці Беларусі. Летам 1993-га ён выступіў за аднаўленьне СССР. У часе выбарчай прэзыдэнцкай кампаніі 1994 году ён насіў чырвона-зялёны дэпутацкі значок, хоць ужо тры гады ў Беларусі афіцыйнымі былі гістарычныя бел-чырвона-белы сьцяг і герб Пагоня. Лукашэнка таксама патрабаваў надаць расейскай мове статус дзяржаўнай — нароўні зь беларускаю. Ужо пасьля абраньня Лукашэнка і ягоныя ўрадоўцы не карысталіся беларускай мовай — адзінай дзяржаўнай на той момант.
Паводле гісторыка Алены Маркавай, якая дасьледавала працэс нацыянальнага адраджэньня пачатку 1990-х, вынясеньне моўнага пытаньня на рэфэрэндум ішло ад Лукашэнкі, а не ад народу. Паводле яе дасьледаваньняў, працэс пераходу на беларускую мову ў краіне адбываўся спакойна.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Доктар гісторыі Алена Маркава: цьверджаньні, што ў 90-я гады мела месца гвалтоўная беларусізацыя, не адпавядаюць сапраўднасьціУ беларускіх і расейскіх колах таксама выказвалася вэрсія, што адной з глыбінных прычынаў правядзеньня рэфэрэндуму, якім абвяшчаўся курс на інтэграцыю з Расеяй, маглі быць амбіцыі Лукашэнкі стаць прэзыдэнтам Расеі.
Плошча незалежнасьці ў Менску ў дні рэфэрэндуму
Якія пытаньні вынесьлі на рэфэрэндум
11 красавіка 1995 Лукашэнка ў Вярхоўным Савеце агучыў пытаньні для рэфэрэндуму:
«1. Ці згодны Вы з наданьнем расейскай мове аднолькавага статусу зь беларускай?
2. Ці падтрымліваеце Вы прапанову аб устанаўленьні новых Дзяржаўнага сьцяга і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь?
3. Ці падтрымліваеце Вы дзеяньні прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь, скіраваныя на эканамічную інтэграцыю з Расейскай Фэдэрацыяй?
4. Ці згодны Вы зь неабходнасьцю ўнясеньня зьмяненьняў у Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якія прадугледжваюць магчымасьць датэрміновага спыненьня паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусь у выпадках сыстэматычнага ці грубага парушэньня Канстытуцыі?»
Фрагмэнт бюлетэню з пытаньнямі на рэфэрэндуме 1995 году
Першыя тры пытаньні выносіліся на абавязковы рэфэрэндум, рашэньні якога былі канчатковымі, а апошняе мела рэкамэндацыйны характар.
Хто прыдумаў нэасавецкую сымболіку
Над дзяржаўнай сымболікай, якую прапанаваў Лукашэнка, не працавалі ні геральдысты, ні гісторыкі, ні мастакі. Аўтарам герба і сьцяга называў сябе тагачасны кіраўнік прэзыдэнцкай адміністрацыі Леанід Сініцын.
Леанід Сініцын. Архіўнае фота
«Гэта была цалкам мая ініцыятыва. Я аўтар герба і сьцяга. Я маляваў эскіз. І нават у Цэнтравыбаркаме ёсьць мой эскіз, ад рукі намаляваны… Потым ужо мастак дадаў фарбы, крыху стылізаваў. Ёсьць, праўда, там адзін штрых пікантны. Я быў супраць зорачкі наверсе. Яна, так бы мовіць, геральдычна ня ўпісваецца туды. Аўтар зорачкі — Іван Іванавіч Ціцянкоў. Усё астатняе маё. Сьцяг таксама мой», — хваліўся Сініцын у інтэрвію Свабодзе.
Чаму рэфэрэндум быў незаконны яшчэ да галасаваньня
Экспэрты пагаджаюцца на тым, што пытаньні, вынесеныя на ўсенароднае галасаваньне, супярэчылі тагачаснай Канстытуацыі Беларусі, Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце і шэрагу законаў.
Гэтак, паводле закону «Аб усенародным галасаваньні (рэфэрэндуме)», на плебісцыт не маглі выносіцца «пытаньні нацыянальна-гістарычнай адметнасьці» (два з чатырох прапанаваных Лукашэнкам пытаньняў), уключна з мовай. Канстытуцыя ўзору 1994 году вызначала беларускую мову як дзяржаўную, а расейскую — як мову міжнацыянальных зносін. Зьмены ў Канстытуцыю не маглі ўносіцца ў апошнія шэсьць месяцаў паўнамоцтваў дзейнага Вярхоўнага Савету, выбары ў які былі прызначаны ў адзін дзень з рэфэрэндумам.
«Гэтыя пытаньні не павінны былі выносіцца на рэфэрэндум. У выніку тое, што адбылося, супярэчыла і Канстытуцыі, і дзейнаму тады заканадаўству. І таму вынікі рэфэрэндуму ня могуць мець легітымнасьці і юрыдычнай моцы з моманту вынясеньня гэтых пытаньняў на разгляд», — падсумоўваў доктар юрыдычных навук, прафэсар, былы судзьдзя Канстытуцыйнага суду краіны Міхаіл Пастухоў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Прафэсар Пастухоў: «Рэфэрэндум 1995 году юрыдычна нікчэмны»Галадоўка дэпутатаў і сілавы разгон
Ня толькі пытаньні рэфэрэндуму былі нелегітымныя. Самая працэдура прызначэньня рэфэрэндуму ў тагачасным парлямэнце — адзін з паваротных момантаў у фармаваньні аўтарытарнага рэжыму Аляксандра Лукашэнкі.
11 красавіка 1995 году большасьць дэпутатаў Вярхоўнага Савету прагаласавалі супраць вынясеньня трох з чатырох пытаньняў на ўсенароднае галасаваньне. Падтрымку займела толькі пытаньне эканамічнай інтэграцыі з Расеяй. Пасьля таго як Аляксандар Лукашэнка заявіў, што правядзе рэфэрэндум бяз згоды парлямэнту, 19 дэпутатаў апазыцыі Беларускага Народнага Фронту абвясьцілі галадоўку пратэсту проста ў Авальнай залі.
У ноч з 11 на 12 красавіка людзі ў масках і камуфляжнай форме жорстка пабілі дэпутатаў, праігнараваўшы іх недатыкальны статус, і гвалтам выкінулі з будынку парлямэнту.
«Ужо пэўна, што на Беларусі ня будзе парлямэнту, ня будзе дэмакратычных выбараў, зьнікнуць рэшткі вольнае прэсы. Краінай закіруе прэзыдэнцкая хунта, а як кіруе хунта — мы добра ведаем зь нядаўняга вопыту», — заявіў у эфіры Радыё Свабода 12 красавіка народны пісьменьнік Беларусі Васіль Быкаў.
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: «Прэлюдыя фашыстоўскага перавароту». 30 гадоў таму дэпутаты апазыцыі галадоўкай спрабавалі спыніць аўтарытарызм ЛукашэнкіНазаўтра пасьля разгрому галадоўнікаў дэпутаты Вярхоўнага Савету прынялі пастанову аб правядзеньні рэфэрэндуму.
«Пасьля таго як у парлямэнт увялі войска, узброеныя сілы, ён перастаў быць парлямэнтам. Бо гэты орган у любой краіне абсалютна недатыкальны для любой іншай структуры. Вярхоўны Савет — гэта орган найвышэйшай прадстаўнічай улады», — узгадваў адзін з удзельнікаў галадоўкі пратэсту дэпутат Лявон Дзейка.
Паводле прафэсара Пастухова, «толькі адзін факт скарыстаньня фізычнай сілы ў дачыненьні да дэпутатаў людзьмі ў камуфляжнай форме ставіў пад сумненьне законнасьць пастановы Вярхоўнага Савета наконт прызначэньня рэфэрэндуму, бо рашэньне было прынятае пад прымусам». Увядзеньне ўзброеных людзей у парлямэнт і напад на дэпутатаў былы судзьдзя Канстытуцыйнага суду кваліфікаваў як «захоп улады гвалтоўным чынам».
Фрагмэнт «Народнай газеты», органа Вярхоўнага Савету, за 12 траўня 1995 года
Прапаганда на баку Лукашэнкі
Цягам тыдняў, што папярэднічалі рэфэрэндуму, дзяржаўная тэлевізія і радыё вялі агрэсіўную агітацыю ў падтрымку прапанаваных Аляксандрам Лукашэнкам пытаньняў і адказаў на іх. Сымбалем той прапаганды стаў фільм Юрыя Азаронка (бацька цяперашняга прапагандыста Грыгорыя Азаронка) «Ненависть. Дети лжи». У стужцы голас лідэра БНФ Зянона Пазьняка наклалі на кадры зь нямецкімі нацыстамі, а дзяржаўная сымболіка — бел-чырвона-белы-сьцяг і герб Пагоня — атаясамлівалася з калябарантамі часоў Другой усясьветнай вайны.
Апанэнты рэфэрэндуму доступу да эфіру не атрымалі.
Гэтак, Таварыства беларускай мовы напярэдадні рэфэрэндуму двойчы зьвярталася да кіраўніцтва Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі з просьбай надаць яму тэле- і радыёэфір. Згадкі пра рэфэрэндум у перадвыбарчых выступах кандыдатаў у дэпутаты з эфіру выразалі.
Чаму галасаваньне не было дэмакратычным
Сам працэс галасаваньня выклікаў ня менш пытаньняў, чым зацьверджаньне рэфэрэндуму.
14 траўня 1995 году адначасова з рэфэрэндумам адбываліся выбары ў Вярхоўны Савет 13-га скліканьня. Выбары ў ВС не адбыліся ў 141 акрузе з 260 празь нізкую яўку (прыйшло менш за палову выбарнікаў). Пры гэтым, паводле афіцыйных зьвестак, ува ўсіх гэтых акругах у рэфэрэндуме прыняло ўдзел больш за палову выбарнікаў. Як такое стала магчыма, назаўжды застанецца загадкай.
Сойм БНФ адзначыў, што «галасаваньне па рэфэрэндуме, асабліва ў сельскай мясцовасьці, было сфальсыфікавана выканаўчымі ўладамі і іхнымі прадстаўнікамі ў выбарчых камісіях». Місія міжнародных назіральнікаў АБСЭ прыйшла да высновы, што яны «не адпавядалі ўсім міжнародным стандартам свабодных і роўных выбараў».
Першая паласа газэты «Свабода» 19 траўня 1995 году
Якія былі афіцыйныя вынікі
Паводле афіцыйных зьвестак, па ўсіх чатырох пытаньнях беларусы падтрымалі ініцыятыву прэзыдэнта Лукашэнкі (працэнты ад колькасьці грамадзянаў, якія ўзялі ўдзел у галасаваньні):
- Мова: за наданьне расейскай статусу дзяржаўнай — 53,9%, супраць — 12,7%.
- Сымболіка: за вяртаньне савецкіх сымбаляў — 75,1%, супраць — 20,5%.
- Інтэграцыя з Расеяй: за шчыльнейшую супрацу — 83,3%, супраць — 12,5%.
- Спыненьне паўнамоцтваў парлямэнту: за права разганяць дэпутатаў — 77,7%, супраць — 17,8%.
Як зьняважылі дзяржаўны сьцяг
16 траўня 1995 году, яшчэ да таго, як афіцыйныя вынікаў рэфэрэндуму набылі законную сілу, бел-чырвона-белы сьцяг на даху будынку прэзыдэнцкай адміністрацыі замянілі на чырвона-зялёны. Кіраўнік справамі прэзыдэнта Іван Ціцянкоў і некалькі ягоных паплечнікаў проста на даху парвалі гістарычнае палотнішча на кавалкі. Ціцянкоў асабіста расьпісаўся на кожным з кавалкаў, што зафіксавалі на відэа.
Як рэфэрэндум зьмяніў будучыню Беларусі
«Рэфэрэндум 1995 году зламаў хрыбет нацыі — я не магу знайсьці лепшага параўнаньня. Пасьля такога можна жыць, але не паўнавартасна», — пісаў Сяргей Навумчык.
Вынікам травеньскага рэфэрэндуму стаў канстытуцыйны крызіс у Беларусі. У 1996-м Аляксандар Лукашэнка правёў новы рэфэрэндум, распусьціў Вярхоўны Савет і стварыў двухпалатны Нацыянальны сход, дзе ўжо не было апазыцыйных фракцыяў.
Рэфэрэндум таксама праклаў дарогу да поўнамаштабнай русыфікацыі ўсіх сфэраў жыцьця Беларусі. Калі ў 1993 годзе 80% першаклясьнікаў пайшлі ў беларускія клясы, то праз 30 гадоў па-беларуску вучацца толькі 8% беларускіх школьнікаў.
Герб Пагоня і бел-чырвона-белы сьцяг на дзесяцігодзьдзі трапілі пад негалосную забарону. Сьледам за здушэньнем агульнанацыянальных пратэстаў супраць фальсыфікацыі вынікаў прэзыдэнцкіх выбараў 2020 году рэжым Лукашэнкі стаў масава караць беларусаў за гістарычную сымболіку.
Палітычная і эканамічная залежнасьць рэжыму Лукашэнкі ад Расеі прывяла да саўдзелу Беларусі ў поўнамаштабнай расейскай агрэсіі супраць Украіны ў лютым 2022 году.